Ĉu parolviro fariĝu parolgvidanto?
En Finnlando vekiĝis vigla diskuto, kiam grava ĵurnalo Aamulehti decidis, ke ĝi ne plu uzos seksismajn vortojn por profesioj kaj titoloj. Ekzemplo de tio estas prezidanto de parlamento, nuntempe konata finne kiel puhemies, svede talman (tradukite parolviro). Anstataŭ tio la ĵurnalo uzos vorton puheenjohtaja (parolgvidanto, t.e. prezidanto).
La finna lingvo multe evoluis tiurilate. Antaŭ cent jaroj estis apartaj vortoj por profesiaj viroj kaj virinoj (finaĵo -tar), ekz. opettaja/opettajatar (instruisto/instruistino), näyttelijä/näyttelijätär (aktoro/aktorino). Tiu uzo tamen fariĝis eksmoda antaŭlonge.
Tamen daŭre ekzistas nomoj de profesioj kaj titoloj, kiu enhavas vorton –mies (viro), sed kiuj povas esti uzataj same parolante pri viroj kaj virinoj. Kelkaj ofte uzataj – krom la jam menciita puhemies – estas lakimies (leĝviro, t.e. juristo), esimies (antaŭviro, t.e. estro) kaj lehtimies (ĵurnalviro, t.e. ĵurnalisto).
Oni ofte pensas, ke la finna estas malseksisma lingvo, ĉar la vortoj tute ne havas sekson. Konsekvence, ekzistas nur unu pronomo en la tria persono. ‘Hän’ estas uzata sendistinge ĉu temas pri viro aŭ virino. Same estas ekz. en la estona, sed en hindeŭropaj lingvoj oni apenaŭ povas paroli pri homo en la tria persono sen indiki la sekson.
Antaŭe, ekz. en la 19-a jarcento, oni ne konsideris tion problemo. Lastatempe kreskis sentemo kontraŭ tia uzo. La problemo pliakriĝas, kiam disvastiĝas ebleco ne indiki sian sekson. En Kanado ĉi-jare eblas registriĝi anstataŭ viro aŭ virino kiel ‘X’. Laŭ iuj fontoj ekzistas almenaŭ ok aliaj landoj, kie la sekso povas esti registrita kiel nek vira nek virina.
En diversaj lingvoj oni klopodis trovi diversajn solvojn. En nuntempa sveda lingvo estas han por viro, hon por virino kaj hen sen indiko pri sekso. Ekzistas ankaŭ genitiva formo hens. Tiuj formoj ne plene enradikiĝis, ŝajne ili estas tro artefaritaj por kelkaj. En la angla oni uzas they/their anstataŭ he aŭ she. Ankaŭ tiu uzo estas daŭre diskutata.
Bedaŭrinde esperanto, kiu devus estis modela lingvo, restis je la nivelo de la 19-a jarcento. Influataj de naciaj lingvoj, kelkaj esperantistoj daŭre uzas in-formojn, eĉ kiam ili estas superfluaj, ekz. instruistino anstataŭ instruisto. Ankaŭ pri pronomoj ne estas konsento. Iuj proponis ri = li aŭ ŝi, sed tiu ne enradikiĝis. Nek enradikiĝis ĝi en tiu signifo, kvankam oni trovas ekzemplojn de tio jam en Zamenhofaj tekstoj.
Multaj finnoj, eĉ lingve spertaj, ofte elektas malĝustan pronomon parolante pri homoj en la tria persono. Tio okazas ne nur en esperanto sed parolante kiun ajn lingvon kiu uzas apartajn pronomojn por viroj kaj virinoj. Mi mem spertis ke tiu elekto ne estas aŭtomata en la cerbo, sed por elekti la ĝustan pronomon mi devas aparte pripensi la aferon. Verŝajne por parolantoj de hindeŭropaj lingvoj ne estas tiel. Estus interese scii, kiel tio okazas ĉe parolantoj de aliaj lingvoj.
Laste, mi notu interesan neologismon en la finna: muusu = muu[n]su[kupuolinen], laŭvorte aliseksa, do nek viro, nek virino. Kiel oni dirus tion en esperanto? Laŭ PIV aliseksa jam havas signifon ‘apartenanta al la alia sekso’. Sen la difina artikolo la klarigo povus esti akceptebla. Kun ĝi eĉ nia vortaro estas seksisma.
100 vuotta L. L. Zamenhofin kuolemasta
Esperanton alkuunpanijan L. L. Zamenhofin kuolemasta on tänä vuonna kulunut sata vuotta. Usein puhutaan esperanton keksijästä, mutta Zamenhof itse käytti käsitettä alkuunpanija (esperantoksi ‘iniciatoro’). Hän esitteli suunnittelemansa kielen lingvo internacia kieliopin ja perussanaston vuonna 1887 julkaisemassaan vihkosessa. Tuon ehdotuksen pohjalta on 130 vuoden kuluessa kehittynyt kieli, jonka nykyään tunnemme esperantona.
Vuosina 1859-1917 elänyt L. L. Zamenhof oli monipuolinen ajattelija, joka teki paljon muutakin. Hän oli mm. pasifisti, lääkäri, kääntäjä, kirjailija ja filosofi, joka 1800-luvun edistysuskon hengessä yritti rohkeasti luoda parempaa maailmaa.
Tänä vuonna on julkaistu monikielinen hänen elämäänsä ja ajatuksiaan kunnioittava juhlasivusto. Nyt se on luettavissa myös suomeksi.
Ihmiskielen ihmeitä
Osallistuin elokuun lopussa Italiassa seminaariin, jonka aiheena oli esperantojärjestöjen tiedotus- ja suhdetoiminta. Luennoitsijana oli kokenut tiedottaja, Saksan esperantoliiton lehdistövastaava Lu Wunsch-Rolshoven.
On tunnettua, että esperanton harrastajat eivät ole kovin hyvin onnistuneet tiedottaessaan kielestään. Monet esperantoon liittyvät virheelliset käsitykset ja ennakkoluulot ovat lähtöisin kielen puhujien omasta toiminnasta. Vanhentuneita käsityksiä toistetaan vuodesta toiseen ilman että analysoitaisiin, miten asiat oikein ovat.
Yksi tällainen väite on, että esperanto on keinotekoinen. Tosin Hollannissa oivallettiin tämä jo vuosia sitten. Lu näytti esitteen, jonka kannessa ihmisen ryömivät korkean muurin – kielimuurin – yli. Muurissa on myös tunneli ja sen vieressä kyltti “Esperantotie”. Pikkutyttö kysyy äidiltään “Miksi ihmiset kiipeävät muurin yli eivätkä käytä tuota tietä?” Äiti vastaa “Osa ei tiedä, että tie on olemassa ja osa luulee, että se on keinotekoinen.”
Lu Wunsch–Rolshovenin mielestä esperanton harrastajat ovat epäonnistuneet pahiten kielitieteilijöiden parissa. Saksassa kuulee edelleen esimerkiksi väitteitä, joiden mukaan esperantoa ei voi puhua tai että esperantonkielistä kirjallisuutta ei ole olemassa. Siksi kielitieteilijät tulisi ottaa yhdeksi viestinnän kohderyhmäksi.
Onneksi Suomessa olemme pidemmällä tässä asiassa. Esimerkiksi vuonna 1999 ilmestyneessä kirjassa Maailman kielet ja kielikunnat (Jaakko Anhava) on jo sangen realistinen kuvaus esperantosta. Siinä esitetään mm. arvio esperanton puhujien lukumäärästä (“aktiivisten kielitaitoisten esperantistien lukumäärä on jokseenkin realistisen arvion mukaan alle 100 000”) ja kerrotaan kielen käytöstä (“millään muulla keinotekoisella kielellä ei ole julkaistu niin paljon kirjallisuutta”). Pienenä yksityiskohtana kerrotaan myös perheistä, jotka käyttävät esperantoa kotikielenään.
Tosin vähän särähtää korvassani, että esperantosta kertovan kappaleen otsikkona on “Keinotekoiset apukielet“. Tässä on peräti kaksi väärinkäsityksiä aiheuttavaa käsitettä: keinotekoinen ja apukieli*. Kumpikin niistä luo eri mielikuvan kuin mitä niillä on aikoinaan tarkoitettu.
Keinotekoisuuden myytti on kuitenkin nyt murrettu, kun Hannu Reime julkaisi äskettäin lähes 500-sivuisen teoksen Ihmiskielen ihmeitä. Siteeraan kirjan 8. luvusta “Luonnollista ja keinotekoista”:
“Kaikkia ihmiskieliä kutsutaan luonnollisiksi kieliksi vastakohtana formaaleille kielille, jotka ovat konstruoituja symbolijärjestelmiä, ja joita käytetään matematiikassa, logiikassa ja ohjelmoinnissa. Toisaalta luonnollisiksi kieliksi kutsutaan myös esimerkiksi englantia, venäjää, japania tai koreaa, kun ne asetetaan vastakkain esperanton ja muiden tietoisesti luotujen kansainvälisten kielten kanssa.”
“Esperanto on kuitenkin puhuttu ihmiskieli ja siitä syystä lähellä muita puhuttuja tai viitottuja kieliä eikä sitä tietenkään voi verrata vaikkapa logiikan predikaattikalkyyliin […] Kukaan ei puhu tai viito logiikkaa, mutta esimerkiksi esperantoa puhutaan niin kuin mitä tahansa ihmiskieltä Homo sapiensin kielikykyä hyödyntäen. Tässä mielessä esperanto on luonnollinen ihmiskieli muiden joukossa.”
Näin sen kertoo henkilö, joka tiettävästi ei edes itse puhu esperantoa!
Hannu Reime on opiskellut kielitiedettä ja filosofiaa Helsingin yliopistossa.Vuosina 2004-2007 hän toimitti Yle Radio 1:lle monikymmenosaisen kielisarjan. Nauhoitteet ovat jo poistuneet Ylen Areenasta, mutta ohjelmien tekstit ovat edelleen luettavissa Tapani Laustin nettiarkistossa.
Hannu Reime tutustui esperantoon ja kielen harrastajiin viimeistään vuonna 1995 Tampereella pidetyn esperanton maailmankongressin yhteydessä. Hän tuli kongressiin haastattelemaan Yleisradiolle sarajevolaista esperantistia. Tuohon aikaan olivat käynnissä Jugoslavian hajoamissodat ja Sarajevo oli piiritetty kaupunki. Siksi oli hyvin poikkeuksellista, että jonkun sieltä onnistui osallistua Tampereella pidettyyn kongressiin.
Esperantosta on Hannu Reimen kirjassa vain muutama sivu, mutta muiltakin osiltaan se on oikea aarreaitta kaikille kielistä kiinnostuneille. Suosittelen lämpimästi.
Kannattaa kuunnella myös Ylen Areenasta Kalle Haatasen ohjelma Ihminen ja kieli, jossa hän haastattelee Hannu Reimettä.
SK
*Apukielellä (eli kansainvälisellä apukielellä) tarkoitetaan yhteistä kieltä, jota erikieliset henkilöt käyttävät keskinäisessä kommunikaatiossaan. Se ei tarkoita, että kyseinen kieli olisi vähemmän täydellinen kuin muut kielet. Nykyisin eniten käytetty kansainvälinen apukieli on englanti.
Granda kolekto de kantoj en esperanto
Jen granda kolekto (pluraj horoj) de kantoj en esperanto aŭskultebla en Youtube. La unua kantistino estas Cristina Casella, kiu partoprenis la 84an italan kongreson en Policoro. Poste sekvas preskaŭ ducent aliaj diskoj faritaj de diversaj aŭtoroj. Tiu ĉi kolekto aŭdigas al vi kelkajn el la plej konataj kaj ŝatataj kantoj en esperanto. Aŭskultu kaj ĝuu tutan tagon!
Ennen esperantoa opiskeltiin iltakursseilla erilaisissa opistoissa. Nykyään niiden suosio on vähentynyt ja harva paikka tarjoaa enää esperantoa. Esperanton opetus on siirtynyt yhä enemmän esperantojärjestöjen vastuulle. Kaikkein suosituimpia ovat kuitenkin nettikurssit.
Yksi suosituista kielten opiskeluportaaleista on Duolingo. Se otti esperanton kielivalikoimaansa pari vuotta sitten. Tämän vuoden elokuussa opiskelijoiden lukumäärä ylitti jo miljoonan rajan. Tällä luvulla duolingo on suosituin verkkosivusto esperanton opiskelijoille. Esperanton kurssi on duolingossa tarjolla englanniksi ja espanjaksi. Suomea tai suomenkielisiä kursseja siellä ei toistaiseksi ole.
Duolingo tarjoaa lähinnä esperanton alkeet, sen sijaan toisessa suositussa portaalissa lernu.net voi opiskella kieltä pidemmälle ja tutustua laajemmin esperanton harrastajien yhteisöön. Mikä parasta, suomi on yksi lernun opetuskielistä. Lernu on esperanton harrastajien hallinnoima ja se on erikoistunut ainoastaan esperanton opettamiseen.
Nettikurssin jälkeen kielen puhumista voi jatkaa jossakin kansainvälisessä esperantotapaamisessa. Esimerkiksi viime viikolla päättyneessä itala kongresossa oli tarjolla kielen opetusta kolmella eri tasolla: alkeiskurssi, jatkokurssi ja keskustelukurssi kieltä jo hallitseville. Osanottajia oli yli 30 maasta. Vuonna 2018 vastaava tapaaminen pidetään San Marinossa.
Myös suomalaiset esperantojärjestöt tarjoavat kielen opetusta. Yleensä kurssit keskittyvät kesäaikaan, mutta esimerkiksi viikonloppukursseja voidaan järjestää muulloinkin, jos halukkaita oppilaita tulee riittävästi.
Antaŭ nelonge en la ĉef-urba tagĵurnalo Helsingin Sanomat aperis artikolo pri la gravaj ŝanĝoj al la tuta homaro kaŭzotaj de la rapide evoluanta komputila tekniko, robotoj kaj artefarita inteligenco. Laŭ profesoro Erik Brynjolfsson de Massachusetts Institute of Technology homoj ne komprenas, kiom evoluintaj komputiloj jam estas.
Komputiloj ne nur plenumas simplajn ordonojn, sed ili sukcesas solvi ĉiam pli kompleksajn problemojn. Tio signifas ke iom post iom ili plenumos plej parton de la taskoj hodiaŭ farataj de homoj. Malaperos ne nur simplaj taskoj sed ankaŭ laboro farata de mezklasaj specialistoj. Ni jam vidis aviadilojn kaj aŭtomobilojn kiuj stiras sin mem kaj distancajn kirurgajn operaciojn. Ankaŭ estas konate, ke en advokataj firmaoj komputiloj faras kaj kontrolas kontraktojn pli akurate ol homoj. Tio estas nur ekzemploj.
Ĉi tie mi ne pritraktos la malaperon de laboro, sed alian vidpunkton. Ĝis nun multaj opiniis ke komputiloj neniam lernos kompreni homan lingvon nek traduki aŭ interpreti inter diversaj lingvoj. Dum la lastaj jaroj aŭtomata tradukado tamen faris grandajn paŝojn antaŭen. Laŭ kelkaj siencistoj ene de kelkaj jardekoj komputiloj jam solvos la lingvan problemon. Specialisto en Ŝanhajo alparolos sian komputilon en ĉina lingvo kaj kliento en Kuopio aŭdos la demandon en la Savonia dialekto “Mittee suap olla?”
Ĉu tio estas por ni esperantistoj utopio aŭ distopio? Kion vere signifus tia evoluo? Unue mi konstatu, ke la plej grandan baton spertos tiuj, kiuj plej profitas de la nuna situacio. Do angle parolantoj. Ili perdos sian privilegian situacion, ĉar parolantoj de aliaj lingvoj povos fari ilian laboron same bone – sen lerni la anglan.
Ĉu lernado de fremdaj lingvoj iĝos superflua? Verŝajne ne, sed okazos same kiel kun matematiko kaj poŝkalkuliloj. Vi ne plu bezonas fari mem la kalkulojn, sed vi devas scii matematikon sufiĉe por prijuĝi, ĉu la rezulto estas akceptebla aŭ ne. Komputila traduko aŭ interpreto povas esti erara, sed verŝajne ne pli erara ol kia estas nuna homa kompreno inter diverslingvanoj. Per demandoj kaj respondoj la interparolantoj kontrolos, ke ili havas saman komprenon pri la afero.
Kion do pri esperanto? Kio estas la rolo de esperanto en mondo, kie interkompreniĝo jam realiĝis? Eble ni ne plu sentos la bezonon konvinki aliajn homojn pri la utileco de esperanto, sed ni simple uzos la lingvon, por konatiĝi kaj interkompreniĝi kun same pensantaj homoj. Vojaĝi kaj babili sen komputilo? Eble tio estos luksaĵo en la nova mondo.
Ĉu vi dubas prio tia evoluo? Serĉu en interreto la programon “Google tradukilo” kaj kopiu tien ĉi tiun tekston. Elektu vian gepatran lingvon kiel cellingvon. Legu la rezulton kaj miru. Ĉu vi povas imagi al vi, kion mi faris post tio? Surbaze de la traduko, mi poluris kelkajn frazojn kaj korektis tajp-erarojn.
Printempa ekskurso 20.5.
Nia tradicia printempa/somera ekskurso okazos sabaton 20.5. Ni faros piediran promenadon ĉirkaŭ la golfon Töölönlahti.
Ni renkontiĝos je la 14-a horo ĉe la ezoka statuo staranta antaŭ la muzikdomo (oficiale ĝi nomiĝas laulupuut). De tie ni daŭrigos norden preter Finlandia-domo kaj nacia operejo ĝis la vintra ĝardeno. Ni revenos laŭ la alia flanko kaj haltos por kafumo en Linnunlaulu. Post Tokoinranta nia rondiro finiĝos en Hakaniemi.
Bonvenon ĝui printempan tagon kaj naturon kun ni!
